گزارش کارگاه شناسائی ، مرمت و روشهای نگهداری عکس (دوره قاجار)

مقدمه        

      این گارگاه در روزهای 29 تا 31 خردادماه 1389 در فرهنگستان هنر برگزار گردید.تاریخچه و پیشرفت‌های عکاسی ، تشخیص و شناسایی جریان‌های قرن نوزدهم، بررسی شرایط محیطی،  پایداری مواد عکاسی، مواد مورد استفاده در بسته‌بندی و پوشش‌ها، روش‌های ارائه و نمایش عکس‌ها، مراقبت‌ها و رسیدگی‌های پایه و تکنیک‌های مرمت عکس و نگاتیو از جمله  مهمترین مطالبی بودند که در برنامه ارائه شده در  این کارگاه گنجانده شده بود.

        عکاسی را باید یادگرفت و با یادگیری این فرایندها می‌توان روش خوب مرمت کردن آن‌ها را نیز آموخت. برای مثال، بعضی از عکس‌ها را فقط با آب می‌توان پاک کرد و بعضی دیگر فقط با یک قطره آب از بین می‌روند، و یا با محلول‌های ارگانیک باید آن‌ها را پاک کرد.

فرآیندهای عکاسی تک عکس (  unique) که امکان کپی برداری ندارند یکی از مراحل پیشرفت‌های عکاسی هستند. در این روش عکس داخل دوربین ساخته و پرداخته می‌شده و با بیرون آوردن از دوربین، عکس آماده است. در این روش چون یک صفحه فلزی ایجاد می‌شده و چون قابلیت گذراندن مجدد نور از آن نیست به آن تک عکس (  (unique می‌گویند.

برای تشخیص تکنیک عکاسی ابتدا این کار را به صورت چشمی انجام می‌دهیم و سپس با ذره‌بین و میکروسکوپ  این کارانجام می‌گیرد. نوری که برای دیدن عکس استفاده می‌شود و زاویه‌ای که نور به آن می‌تابد بسیار مهم است. برخی از عکس‌ها دارای درخشندگی هستند و خود این می‌تواند نشان دهد که عکس از چه چیزی ساخته شده است. عکس‌ها در برابر مواد مختلف دارای حساسیت مختلفی هستند.

داگروتیپ ( Daguerreotype ) ورقه‌ای است مسی،که لایه‌ای نازک از نقره بر روی آن کشیده شده و در دو جهت عمود بر هم صیقل داده شده است. این لایه نقره را به نور حساس می‌کنند که سطح آن را برمید یا یدید می‌زنند. ورقه نقره را در مجاورت برمید یا یدید قرار داده که این مجموعه به نور حساس است و از این مرحله به بعد سریع باید داخل دوربین گذاشته شود. تمام نمک‌های نقره به نور حساس بوده و در فیلم‌‌ها از یدید و برمید استفاده می‌شده است. بعد از این مراحل ظاهر کردن در درون جعیه‌ای با بخار جیوه صورت می‌گرفته است و این جیوه به مس نقره اندود برخورد می‌کرده و عکس ظاهر می‌شده است. داگروتیپ‌ها چون حساس هستند همیشه داخل جعبه‌های شیشه‌ای محافظت می‌شوند. این جعیه‌ها قابلیت بسته شدن را دارند و می‌شود آن‌ها را بست و حتی درداخل جیب گذاشت. داگروتیپ‌ها به محیط بیرون حساسیت دارندو چون در محیط بسته‌بندی شده‌اند به آلودگی هوا خیلی حساس می‌باشند. خود شیشه‌ای هم که برای نگهداری آن استفاده می‌شود خیلی مهم است که از بین نرود و به داگروتیپ صدمه نزند. شیشه‌ای که با داگروتیپ در تماس است فضایی ایجاد می‌کند که در آن فعل و انفعالات شیمیایی ایجاد شده و لکه‌های سیاه رنگی بر روی آن ظاهر می‌شود. بورو سیلیکات‌ها شیشه‌های مرغوبی هستند که از آن‌ها می‌توان به جای شیشه‌های معمولی استفاده کرد.

روش فتوژنوتیپ تالبوت نیز یکی دیگر از این روش‌هاست و در این روش به این فکر بودند که تصاویری را که بتوان بر روی کاغذهای عادی ثبت و نگهداری کند ایجاد نمایند. مقدار زیادی

 کلرور ید و نقره را به سطح صفحه‌ی مورد نظر می‌زدند، و بالا بردن میزان این ماده حساسیت صفحه را نسبت به نور کاهش می‌داده است. کاغذ مورد استفاده می‌بایست کیفیت بالایی داشته باشد. این کاغذ را در  محلول نمک ( NaCl) با درصد خاصی وارد می‌کرده و پس  از خشک شدن ، کاغذ به نور حساس می‌شده،  بعد از آن قلم موی آغشته به  A gNO3 را به سطح کاغذ  می‌کشیدند.( ترکیب یک قسمت نمک ، 6 قسمت نیترات نقره و 25/2 درصد کلرور سدیم و 5/12 درصد نقره). سپس این کاغذها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. در این کاغذها، در مقابل نور جایی که چیزی قرار داشته، سفید  و جایی که چیزی نبوده است، سیاه رنگ   می ‌شده است و در واقع  یک نگاتیو شکل گرفته و پس از آن کاغذ را تثبیت می‌کرده‌اند.

اولین روش عکاسی رنگی در سال 1906 م به وجود آمد. نگاتیوهای کاغذی زود زرد رنگ می‌شوند و نمی‌توان زیاد از آن‌ها تکثیر کرد.

هیچ عکاسی آرشیوی از داگروتیپ ندارد چون عکسی را که می‌گرفته به صاحبش می‌داده است. نگاتیوهای شیشه‌ای هم گران بوده‌اند و امولسیون آن را پاک می‌کرده‌اند و مجدداً از آن استفاده می‌شده و یا آن‌ها در گل‌خانه‌ها به کار می‌بردند.

از سال 1870 م به بعد عملاً عکاس‌ها نگاتیوها را نگه داشتند و برای استفاده‌های بعدی  تشکیل آرشیو دادند. از سال 1870م  به بعد آرشیوهای شیشه‌ای را نیز داریم. سنگینی شیشه و سختی آن باعث شد حفاظت‌گران و مرمتگران کاغذ و اسناد وارد عرصه عکس و عکاسی شوند. حفاظت‌ و مرمت عکس از سال 1970 م به بعد ازکشور آمریکا آغاز شد.

بررسی شرایط محیطی

محیط نگهداری عکس‌ها  از جمله مسائل مهم در نگهداری آن‌ها به شمار می‌رود. در این میان می‌توان به مسائلی از جمله دما، رطوبت نسبی، نور؛ آلودگی‌های جوی و عوامل بیولوژیک اشاره کرد. عکس‌های مختلف از مواد مختلف ساخته شده‌اند و احتیاج به دما و رطوبت مختلف برای نگهداری دارند. در محیط نگهداری آثار می‌بایستی  نوسانات دما و رطوبت نداشته باشیم ، یا میزان آن بسیار کم باشد. دما و رطوبت نسبی را طوری تعیین کنیم که بهترین حالت پایداری را داشته باشد.  رطوبت نسبی بالا به همراه دمای بالا باعث رشد میکروارگانیسم‌ها شده و در صورتی که دما پایین باشد و رطوبت نسبی بالا، باعث ایجاد آب بر روی عکس‌ها می‌شود و آن‌ها را تخریب می‌کند. البته فقط فعل و انفعالات بیولوژیک مطرح نیستند و فعل و انفعالات شیمیایی نیز در این حالت روی می‌دهد. این در صورتی است که رطوبت نسبی پایین هم باعث ایجاد ترک و ریز ترک و خشک و شکننده شدن عکس‌ها می‌شود و در حمل این عکس‌ها به آن‌ها آسیب می‌رسد. برای مواد استانداردهای خاصی وجود دارد که باید در هر محیطی و در هر جایی شرایط خاص آن را در نظر بگیریم. رطوبت نسبی مناسب برای عکس 40 تا 45% می‌باشد و از آن نباید بالا تر رود و همچنین نیز نباید از 30% پایین‌تر بیاید. در مخزن هلند سه دمای متفاوت برای نگهداری از عکس‌ها در نظر گرفته‌اند:

Cº 3 : نگاتیو رنگی و شیشه‌ای، عکس‌های رنگی

Cº 13 :  نگاتیو شیشه‌ای و نیتراته

Cº 18 : پرینت‌های سیاه و سفید و اسناد

تمام امواج نورمی‌تواند آسیب‌رسان باشد و نگهداری باید در تاریکی انجام گیرد. امواج مرئی، فرابنفش و مادون قرمز از جمله این امواج آسیب‌رسان هستندکه هر یک با توجه به طول موج ساطع شده و میزان انرژی ای که دارا هستند باعث آسیب رساندن به عکس‌ها می‌شوند. اگر آثار در معرض نمایش قرار می‌گیرند باید توجه کرد که چه نوری به آن‌ها برخورد می‌کند و مدت تابش نور به آن نیز مهم است. به منظورنمایش و  نگهداری آثار نباید از نور طبیعی استفاده کرد و به همین دلیل است که مخازن پنجره ندارند. لامپ‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان آ‌ن‌ها را تهیه کرد و از آ‌ن‌ها استفاده کرد که از نمونه‌های آن می‌توان لامپ LED ( منابع نوری سرد ) را نام برد.  عکس‌های تاریخی را می‌توان برای مدت سه ماه در یک سال، 10 ساعت در روز با ماکزیمم نور 50 لوکس نمایش داد. تا میزان 100 لوکس می‌توان برای آثاری که حساس نیستند استفاده کرد. عکس‌های سیاه و سفید تا 125 لوکس در ساعت را نیز تحمل می‌کنند. دربرخی از نمایشگاه‌ها میزان نور زیادی معادل 300 تا 500 لوکس وجود دارد و در این حالت بهتر است که اصل اثر را نمایش ندهیم و یک پرینت از آن را در معرض نمایش قرار دهیم و یا به همان روش قدیمی عکس را چاپ کرده و در معرض دید قرار دهیم.

یکی دیگر از عوامل محیطی آلاینده‌های جوی می‌باشند، خود هر عکس نیز می‌تواند تولید کننده مواد آلاینده باشد، به طور مثال تولید نیترات یا سولفید کند. مواد سازنده مخزن، قفسه‌های نگهداری، رنگ‌های استفاده شده در قفسه‌ها، مواد شوینده مورد استفاده در مخازن و ... عملاً باعث آلودگی هوا شده و باید هوای مخازن به طور مرتب تهویه شود و طبق استانداردهای ملی و بین‌المللی کیفیت هوا کنترل شود. محل نگهداری از آثار هر چه به مرکز ساختمان نزدیک‌تر باشد بهتر است زیرا تاثیرات شرایط محیطی در این محل کمتر می‌باشد.آلاینده‌ها حتی از طریق لباس افراد نیز وارد مخزن می‌شوند و باید تمهیداتی دائمی در مورد تمییز کردن مخازن وجود داشته باشد. آثاری را که به تازگی برای نگهداری می‌آورند باید سه ماه در قرنطینه باشند و سپس به مخزن انتقال داده شوند.

عوامل بیولوژیک هم علاوه بر اینکه در ظاهر عکس اختلال ایجاد می‌کنند باعث تخریب آن نیز می‌شوند. با داشتن رطوبت نسبی و دمای مناسب و محیطی بدون وجود گرد و خاک و آلاینده‌ها می‌توان از به وجود آمدن این عوامل جلوگیری کرد.

پایداری مواد عکاسی

برای بررسی پایداری مواد مختلف نسبت به نور آزمایش‌های استانداری وجود دارد که می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. اگر یک عکس را به پنجره‌ای بچسبانیم و بعد از مدتی آن را برداریم متوجه تغییرات آن خواهیم شد. یکی از موارد این است که غلظت سیاهی عکس را با گذشت زمان تست می‌کنیم. شرایطی را ایجاد می‌کنیم که این عامل فرسایشی را تسریع ببخشیم. چند نقطه روی عکسی را در نظر گرفته و متناوباً آن نقاط را باید بررسی نماییم. برای پیش بینی پایداری آن می‌بایست  از شرایط تسریع شده استفاده شود. همیشه باید عنوان کردکه از چه مرجعی استفاده شده و یا چه استانداردی به کار برده شده است. در مقابل پایداری نور می‌خواهیم تعیین کنیم که نمونه ما چقدر پایدار است، نمونه را در داخل یک جعبه با میزان نور 20000 لوکس، دما و رطوبت قرار می‌دهیم. دما را ثابت نگه می‌‌داریم و اثر آن را بررسی می‌کنیم . نور را ثابت نگه می‌داریم و دما و رطوبت را تغییر می‌دهیم و بعد در شرایط تسریع شده بررسی می‌کنیم که فرضاً در عرض 10 سال فرسایش آن عکس چه تغییراتی می‌کند. بعد از انجام این تست‌ها  مشاهده شده که باز عکس‌ها تغییر می‌کند، و دریافتند که به جز این سه عامل ( نور، دما و رطوبت ) کیفیت خود هوا یعنی ازن نیز در تغییرات ایجاد شده موثر است و امروزه تست کیفیت هوا را نیز به سایر تست‌ها اضافه کرده‌اند.

مواد مورد استفاده در بسته‌بندی و پوشش‌ها

در کنار عوامل محیطی خود جعبه‌ها و بسته‌های نگهداری عکس‌ها هم نیز در تخریب آن‌ها مسئله‌ساز هستند. برای مثال در جعبه‌های ساخته شده ازPVC ،کلر موجود در آن به نقره عکس حمله کرده و باعث تخریب آن می‌شود. کاغذهای بافر نیز کربنات سدیم و منیزیم آن روی عکس اثر بدی داشته و با نقره واکنش می‌دهد. برای بسته‌بندی می‌بایست از مواد مناسبی استفاده کرد تا اثر بدی بر روی عکس‌ها نگذارد. در این مورد می‌توان از کاغذها و پلاستیک‌های مخصوص استفاده کرد. در مورد برخی از بسته‌بندی‌های پلاستیکی سطح عکس به دلیل نیروی الکترواستاتیک ایجاد شده به پلاستیک می‌چسبد و و از پایه عکس جدا می‌شود. مهم‌ترین ماده مضر درون پلاستیک‌ها نرم‌کننده‌ها هستند که برای نرم کردن آن‌ها به کار می‌روند. از نمونه کاغذهایی که برای بسته‌بندی استفاده می‌شوند می‌توان کاغذهای Glassing ( کاغذ شیشه‌ای، کالک) را نام برد. این کاغذها دارای اسیدیته بین 5/7 تا 5/9 می‌باشند. مقواهای کتانی یا پنبه‌ای ( reg board ) نیز برای این منظور مناسبند. برای ساخت کاغذ نگهدارنده کاغذ را طوری شکل می‌دهند که یک وجه در مرکز قرار گیرد و چهار وجه دیگر نیز در کنار ضلع‌های وجه مرکزی که اصطلاحاً به آن چهار تایی ( 4 flaps ) گویند. عکس یا نگاتیو روی وجه مرکزی قرار می‌گیرد و چهار وجه کناری بر روی آن برگردانده می‌شود به طوری که گرد و غبار نتواند به داخل آن راه پیدا کند. 

کاغذ های مورد استفاده باید استاندارد PATرا داشته باشند. نگاتیوهایی که در این کاغذهای چهارتایی قرار می‌گیرند نباید هنگام انبار کردن یا قرار دادن آن‌ها در یک جعبه دیگر روی هم گذاشته شوند و باید در کنار یکدیگر قرار داده شوند، اما عکس‌ها باید به صورت پشت و رو، روی یکدیگر قرار داده شوند. در شکل زیر نحوه چیدن آن‌ها نمایش داده شده است. عکس‌های با ابعاد کوچک تا ارتفاع 6 سانتیمتر و عکس‌های بزرگ تا ارتفاع  4 سانتیمتر روی هم قرار داده می‌شوند. 

     نحوه چیدن عکس‌ها  (افقی)                                    نحوه چیدن نگاتیو ها(عمودی)

  می‌توان این عکس‌ها یا نگاتیوها را در جعبه‌های دیگر قرار داد که سطح خارجی این جعبه‌ها بافر بوده و درمقابل نفوذ گرد و خاک و سایر آلاینده‌ها مقاوم باشد.

اما از نمونه‌های پلاستیک مورد استفاده برای بسته‌بندی می‌توان موارد زیر را ذکر کرد:

PP: polypropylene (CH2=CH-CH3)n

PET: polyester or poly-ethylenetereftalaat (R1-[OH]n en R2-[COOH]n) – brand names: Mylar,

Dupont Polyester, Secol, Crunch

PVC: polyvinylchloride (CH2=CHCl)n

 میزان ضخامت آن به شکل زیر میباشد : 

PVC > PET > PP > PE 

پلی اتیلن غیر شفاف‌تر و مات‌تر از بقیه است.

پلی پروپیلن برای دیدن بهتر است و یک مقدار سخت است. PET هم سخت‌تر وهم سفت‌تر است و دید کمتری دارد. در زیر میزان دوام آن‌ها با یکدیگر مقایسه شده است    

>PET >PP PE

PET    از همه بهتر است اما قیمت آن 10 برابر بقیه است. باید هنگام استفاده از این پلاستیک‌ها برای بسته‌بندی از اصل بودن آن‌ها مطمئن بود و نام محصول توسط شرکت سازنده بر روی آن درج شده باشد.

یک‌سری جعبه کلاسور نیز برای نگهداری از نگاتیوها استفاده می‌شود که نگاتیوهای قرار داده شده در درون پوشش‌های پلاستیکی را به طور آویزان در داخل این کلاسورها قرار می‌دهند .

برای خارج کردن عکس از محل نگهداری که سرد و خنک است نباید به یکباره آن را به جای گرم آورد و باید مرحله به مرحله عمل کرد:3 در جه سانتیگراد 24 ساعت 13 درجه سانتیگراد    24 ساعت  18 درجه سانتیگراد 

نگاتیوهای نیتراته و استاته باید به صورت جداگانه بسته‌بندی و انبار شوند و باید هر چند وقت یک بار آن‌ها را از داخل پوشش‌های پلاستیکی بیرون آورد و پوشش آن‌ها را عوض کرد، زیرا این نگاتیوها تولید گاز می‌کنند و با  خارج کردن و تعویض پوشش آن‌ها به حفاظت از آن‌ها کمک کرد.

روش‌های ارائه و نمایش عکس‌ها

برای به نمایش گذاشتن عکس باید تمامی مواردی که برای حفاظت  مورد نیاز است از جمله نورمناسب، دمای مناسب، رطوبت نسبی مناسب، محیط بدون وجود آلاینده‌ها و ... را  فراهم کرده تا عکس‌ها دچار تخریب نشوند.

آرشیو سنتی و آرشیو دیجیتال

بین منابعی که به صورت دیجیتال در می‌آیند و منابعی که به صورت دیجیتال متولد می‌شوند تفاوت وجود دارد. اصل و ماهیت منابع دیجیتال شده با منابعی که از ابتدا به صورت دیجیتال تولید می‌شوند با یکدیگر متفاوت است. دیجیتال کردن منابع قدیمی یا نمونه کارها و آثار قدیمی مشکلاتی را نیز به همراه خواهد داشت، با این کار علاوه بر مشکلات مربوط به آرشیو کردن به صورت سنتی، مشکلات مربوط به آرشیو کردن دیجیتالی از جمله افراد مورد نیاز، امکانات مورد نیاز، فضای مورد نیاز، هزینه و ... اضافه می‌شود.

برای ذخیره‌سازی اسناد دیجیتال CD و DVD مناسب نیستند و باید از دو هارد اکسترنال در دو محیط متفاوت استفاده کرد. هنگام اسکن کردن عکس‌ها و اسناد نیز باید از اسکنرهای مناسب استفاده کرد که حرارت کمتری را تولید می‌کنند و یا بهتر این است که از آن‌ها عکس گرفته شود.

تکنیک‌های مرمت عکس

         برای مرمت قسمت کمبود یک عکس می‌بایست از یک کاغذ مرمتی با ضخامت یکسان  

         باآن عکس استفاده کرد و آن را طوری رنگ کرد که هماهنگی عکس را به هم نزند و یک لایه  

       CMC بر روی آن کشیده شده است. 

تهیه‌کنندگان : منظر نیک‌یار (کاردان مرمت ) ، محمد حدادی(کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی)